Dragan Babić: PROŠLOST NIKAKO DA POTONE

(Daša Drndić: April u Berlinu, Kulturni centar Novog Sada Novi Sad, Partizanska knjiga – Kikinda, 2020)

Tužno je, ali i paradigmatično za našu kulturu, što počinjemo da se sećamo izopštenih ili prognanih pisaca tek nakon što prestanu da budu deo naše stvarnosti. Jedna od takvih je i Daša Drndić, čija dela dugo nisu bila štampana kod nas, ali se situacija menja nabolje, i proteklih godina ovu spisateljicu čitamo u izdanjima Partizanske knjige (Umiranje u Torontu i Canzone di Guerra) i Akademske knjige (Sonnenschein), a nedavno se u izdanju Partizanske knjige i Kulturnog centra Novog Sada pojavilo i njeno delo April u Berlinu, prvobitno objavljeno 2009.

Premda se o njemu najčešće govori kao o romanu, radi se o poližanrovskom naslovu koji spaja elemente putopisnih, dnevničkih, memoarskih, anegdotskih, esejističkih, dokumentarnih, istraživačkih i filozofskih zapisa sa klasičnom prozom, što autorka i sama ističe, izjednačavajući svoj lični nestabilni identitet sa nestabilnošću svog rukopisa: „Ovo moje nije dnevnik. Nije ni putopis, ni roman. To je nešto između. To je šepavo, sakato skakutanje kroz zgusnuto vrijeme, kroz čestice vremena koje su se od sebe otkačile pa plutaju po pothodnicima sadašnjosti. Skakutanje između. April je mjesec između, i Berlin je između, i Beč i Beograd su između, i Rijeka. Ja sam između.“ Takođe, ovo delo najviše je na tragu autorkine prethodne knjige, romana Sonnenschein iz 2007. godine: nakon završetka tog dela, dok je ono u štampi, Drndić odlazi na jednomesečnu književnu stipendiju na jezero Vanze, gde se njena neposredna stvarnost sukobljava sa simboličkim potencijalom prostora na kom se nalazi. Naime, ona u Berlin stiže u velikim bolovima i narušenog zdravlja, ali i u životnoj dobi u kojoj može sagledati svoju prošlost na kritički način, suočavajući se sa njom i analizirajući svoje i tuđe postupke koji su usmerili njen životni put. Sa druge strane, jedna od čestih tema njene proze, fašizam i Drugi svetski rat, sada nailazi na „nov“ materijal i inspiraciju koja je svuda oko nje – na svakom koraku, u svakoj ulici, na svakom ćošku, u svakom kutku vile u kojoj je 1942. održana zloglasna Vanzejska konferencija, i u svakom licu u Berlinu, Drndić vidi neki podsetnik ili aluziju na taj period. Zbog toga ne čudi što ona govori o žrtvama rata, njegovim nevinim učesnicima i onima čije ratne sudbine odzvanjaju u njenoj glavi i prenose se u svest svakog pojedinačnog čitaoca. Krećući se i u drugom smeru, odnosno pronalazeći primere ljudi koji su potomci onih Nemaca koji su, (ne)voljno ili (ne)svesno, učestvovali u ratnim masakrima, spisateljica osvetljava vezu ondašnjih i današnjih generacija, kao i njihovih pogleda na svet, između kojih pronalazi nekada iznenađujuće čvrste veze. To je izmešta iz prostora i vremena u kojima se nalazi, te tako odlazi u sopstvenu prošlost i govori o odlasku u Hrvatsku nakon više decenija provedenih u Beogradu, izuzetno kritički se usmeravajući na sve strane koje su učestvovale u raspadu SFRJ, na sve njihove vojske, vođe i političare, kao i na narod koji je preuzeo njihov diskurs i počeo da menja stav prema svakome ko je odjednom postao drugačiji. Stoga April u Berlinu nije samo knjiga o fašizmu koji je tridesetih i četrdesetih godina harao Evropom, već i svim onim manjim, ali jednako tragičnim i strašnim fašizmima koji i danas haraju balkanskim prostorom u zemljama koje autorka spaja ne samo u naslovu svog dela, već i u svom osećanju prošlosti.

Takođe, ovo je duboko refleksivna knjiga, i to na (najmanje) dva načina – ona stupa u intertekstualnu vezu sa autorkinim ranijim opusom, ali se i poziva na širok spektar dela drugih pisaca koje citira, reinterpretira, rekontekstualizuje ili analizira. Pre svega, to čini sa dnevničkim beleškama Vitolda Gombroviča i prozom Tomasa Bernharda, kao i sa poznatim i nepoznatim autorima koji govore o temama kao što su fašizam i stradanje u vihoru rata. Na taj način, Drndić stupa u dijalog sa onima koji su joj tematski i poetički slični, predstavljajući ih publici koja ih ne poznaje, i smešta svoje delo u ovaj bogati registar fikcionalnih i nefikcionalnih zapisa o jednoj od najvećih tragedija našeg doba. Povrh svega, ona uporno odbija da prizna da je vreme fašizma, nacizma i Drugog svetskog rata daleko iza nas, govoreći da se radi o događajima koji su i dalje deo našeg vremena – „Prošlost nikako da potone, pluta vodama koje oko sebe šire smrad, ali i dalje teku, ovdje, tamo, diljem svijeta; prošlost napada pamćenje, kopa po sjećanju, pokušava očistiti njegovo smetlište, veliki svjetski otpad“ – čime nas upozorava da se protiv tih pošasti moramo nastaviti aktivno boriti.

Nepošteno bi bilo svesti April u Berlinu na tek nekoliko osnovnih crta, ali jedini način da se delo ovog kalibra u potpunosti razume jeste njegovo postepeno i temeljno iščitavanje, sa čestim pauzama u kojima bi čitaoci sebi dali priliku da upiju svu njegovu tragiku i upečatljivost. Uz to, u svakoj od tih pauza, čitaoci bi trebalo da razmisle o periodu tokom kog nam naslovi Daše Drndić nisu bili dostupni i razlozima te nedostupnosti, te da se nadaju srpskim izdanjima njenih poslednjih romana, Belladonna (2012) i EEG (2016).

(Politika – subotnji dodatak „Kultura, umetnost, nauka“,

  1. oktobar 2020, god. LXIV, br. 26, str. 2–3)