Dajana Milovanov: RITUAL I LIKANTROPIJA

(Aleho Karpentijer, Kraljevstvo ovog sveta, prevela Ksenija Šulović, Dereta, Beograd, 2016)

 

            Aleho Karpentijer se neposredno pre početka Drugog svetskog rata vratio iz Francuske na Kubu, i uz posetu Haitiju 1943. godine, ova dva putovanja su ključno odredila Kraljevstvo ovog sveta kao pokušaj da se ocrtaju implikacije nezapadne, neevropske mitologije u književnosti Srednje i Južne Amerike. Mnogi elementi Karpentijerove poetike bitno će uticati na razvoj magičnog realizma, ali srpskom čitaocu je umnogome otežano razumevanje konteksta u kojem  delo nastaje ne samo zbog nesrodnosti haićanske vudu religije i kulture sa evropskom mitologijom, već i usled niza istorijskih okolnosti na Haitiju bez čijeg poznavanja nije moguće čitati ovaj roman.

            Upravo zbog čitavog spektra referenci iz kolonijalne istorije Kariba u 18. i 19. veku, iznenađuje nepostojanje predgovora ili pogovora koji bi donekle pojasnio vrlo složenu mrežu aluzija na magijsku praksu karipskih robova, haićansku revoluciju i legende koje su opstale u kolektivnoj imaginaciji sve do Karpentijerovog vremena. Delu prethodi autorov predgovor, često čitan kao manifest postupka nazvanog lo real maravilloso (magična stvarnost), ali u njemu je akcenat na osnovnim elementima teksta i cilju književne obrade karipske mitologije, a ne na preciznom razlikovanju istorijske građe i vudu prakse od autorovih intervencija i prepoznavanja „čudesnog u realnom”. Karpentijer nedvosmisleno ovim delom pokušava da odgovori na pariski nadrealizam koji smatra veštačkom indukcijom čudesnog spram još uvek žive magijske prakse u prekookeanskim zemljama, ali i u velikoj meri nastoji da odredi mesto haićanskoj revoluciji u kontekstu svetskih istorijskih tokova i književnosti inspirisane sličnih događajima u Evropi (pre svega Francuskom buržoaskom revolucijom). Ipak, status i značaj Kraljevstva ovog sveta za latinoameričke književnosti nije lako razumeti iz evropske perspektive, a posebno ne s obzirom na kulturološku i hronološku udaljenost, te je nezanemarljiv propust objaviti ovakvo delo bez elementarnih pojašnjenja koja će omogućiti veću prohodnost teksta. Pobuna robova na Haitiju i godine ispunjene masovnim masakriranjem, žutom groznicom, iseljavanjem francuskog stanovništva, ustancima robova i uspostavljanje nove diktature Henrija Kristofa samo su neke od glavnih uporišta Karpentijeru za ispisivanje jedne zvanične, i druge paralelne, čudesne istorije. U tom smislu je ovaj roman posebno interesantno čitati kao naratološki eksperiment. Tamo gde naratološka istraživanja uče da junak, a potom i čitalac, pred tačkama bifurkacije u tekstu moraju da se odluče za jedan put koji dalje usmerava narativni tok, Karpentijer smešta centralnu tačku neodređenosti – da li je Makandal, vođa pobunjenih robova, zaista izbegao smrt na lomači, ostavši u kraljevstvu ovoga sveta, ili je istinitija verzija u kojoj vojnici guraju vođinu glavu u plamenove, gušeći mu krike? Prvo objašnjenje je verzija koja će pokrenuti i održati kolektivnu imaginaciju hiljada potlačenih, druga je zvanična i verovatnija, ali pitanje koje Karpentijer postavlja nije u vezi sa tim šta se zaista moglo dogoditi – ključno je šta se dogodilo u pojedinačnim interpretacijama ovog događaja, i na koji način je sukobilo kartezijanski razum sa logikom rituala i magije. Stoga, obe verzije opstaju u tekstu kao ravnopravne, posebno s obzirom na niz promena u pripovedačkoj perspektivi: u više navrata se stiče utisak da narator preuzima perspektivu robova („Šta su belci znali o crncima?”), uprkos tome što daje i logična, nefantastična objašnjenja događaja, poput pomenutog gušenja Makandala u vatri.

            Glavnu okosnicu dela čini niz metamorfoza, fantastičnih i istorijskih: roman prati smenu diktatora tokom pobune robova, odnosno pojavne oblike jednog suštinski nasilnog poretka koji ne zavisi od toga da li će tlačitelj biti kolonizator ili diktator-starosedelac, dok alternativni, magijski narativni tok nizom fantastičnih metamorfoza u razne životinje održava predstavu o kraljevstvu ovog sveta, odnosno o nastavku života svih ugnjetavanih. Kulturološki sukob oličen je u Paulini Bonaparte, kasnije Borgeze, koja je posetila Karibe u vreme žute groznice i, nakon muževljeve smrti, iz straha se posvetila domorodačkim vudu verovanjima, simbolično se izmestivši iz povlašćene pozicije u suprotnu, pod kontrolom nepredvidivih sila tuđe kulture i religije. Ritual je najvažniji oblik magijske prakse i podrazumeva niz simboličnih gestova manje ili više prozirnih u narativnom tkivu. Karpentijer je mnogobrojne elemente verovanja strukturirao po principu ogledala, a najočiglednija je veza između ritualnih bubnjeva i gromova kao božanskog bubnja, zazidavanja leša Henrija Kristofa i Kanovine skulpture Pauline Borgeze ili Makandalovih metamorfoza i Ti Noelovog pretvaranja u supa. Posredstvom ovakvog udvajanja, ocrtani su obrisi mistične magije koja u trenucima najbrutalnije torture (spaljivanja, batinanje, puštanje pasa na ranjene robove) održava privid unutrašnjeg mira („Gospodari su pogledom ispitivali lica svojih robova. Međutim, crnci su izražavali prkosnu ravnodušnost”), a kulminiraju u sveprisutnoj simbolici ruševina kao potencijalno novih mesta za život. Ti Noel, oslobođeni rob, useljava se u kuću nekadašnjeg gospodara, odnosno doslovce se vraća ruševinama starog poretka i na njima gradi temelj novog. Iako je bio „telo od mesa kojem ističe rok”, nije postao telo u kamenu, već je tragom legende o Makandalu počeo svoj put preobražaja, odnosno, prema mnogim kritičarima, započeo je ciklus Čoveka u Istoriji koja se uvek dešava u kraljevstvima ovoga sveta.

            Uprkos manifestnom odricanju od nasleđa evropske kulture i preispitivanju njenih obrazaca (primera radi, jedno od poglavlja se zove Minosova i Pasifajina kći), postoje brojne intertekstualne veze, i to pre svega sa francuskom književnošću, a najeksplicitnije su citati preuzeti iz Rasinovih tragedija. Oni stvaraju komičnu zabunu, sličnu Njegoševim opisima mletačkog pozorišta u Gorskom vijencu – naime, glumica Floridor deklamuje opis zločina u koje crnačko stanovništvo doslovce veruje. Ovo je posebno upadljivo s obzirom na stepen imaginacije i neverovatnog koji pokreće crne robove, odnosno na potpun izostanak otklona od teksta: snaga njihovih predanja je u doslovnom, bukvalnom čitanju i u nedostatku bilo kakve simbolizacije. Stara Makandalova pesma koju Ti Noel recituje: „Santijago, ja sam sin rata: / Santijago, / Zar ne vidiš da sam sin rata?” najjezgrovitije sumira travestiju hrišćanstva na kojoj počiva osnovni kulturološki sukob: za robove ne postoji ono što se ne vidi, te je u tome primarni razlog drugačijeg pogleda na francusko i na domaće ropstvo.  Na taj način je potrebno i čitati ovo delo koje na mahove može zvučati naivno iz perspektive evropskog romana 20. veka: Karpentijer testira čitaočevu sposobnost da poveruje u tekst, da se nosi sa spletom događaja koji izmiču prostoj kauzalnosti i zahtevaju uživljavanje u kreolsku logiku i kulturu. Stoga, i čitalac mora biti likantrop, odnosno oboleti od čudesnog koje preispituje kartezijanske koncepte istorije i zasniva latinoameričku književnu tradiciju magijskog, koja će najpoznatiji oblik zadobiti u Markesovom romanu Sto godina samoće.

            Haićanski Isus, Makandal, generiše čitavu usmenu, apokrifnu legendu koja će pokrenuti niz pobuna i održati jedinstvo čak i nakon ponovljene diktature, dok će se Karpentijer Kraljevstvom ovog sveta suprotstaviti kulturnoj kolonijalizaciji i započeti plodnu književnu tradiciju nastalu hibridizacijom iskustava latinoameričkih pisaca u Parizu i izvorne, žive mitologije domorodačkih naroda.